NORDNORSKE ORDSAMLINGAR

NORD-NOREG

Johan Hveding 1968: Håløygsk Ordsamling. Bodø (nb.no)

Eli Johanne Ellingsve 2012: 1000 ord i nord. Nordkalottforlaget. Stonglandseidet.

Artiklar om nordnorske ordsamlingar:

Tove Bull: «Nordnorsk språk i historisk perspektiv». Ottar nr 5, 2014, side 3-9 (lenke)

To sentrale nordnorske ordsamlingar

NORDLAND

Helgeland

Jarle Bondevik m.fl. 1998: Målsamlingar frå Trondhjems og Tromsø Stiftger av Ivar Aasen. Norsk Bokreidingslag, Bergen. (Side 55-80: «Oplysninger om Almuesproget i Nordlandene, fornemmelig Helgeland (Oktober 1846)») (nb.no)

Alstahaug

Grete Olsen 2004: Ke’ de’ du gryinne mæ? Dialektord under De syv Søstre. Alstahaug kommune.

Hemnes

Mary Boldermo 1999: Dialektord i Hemnes. Hemnes kommune, Kulturkontoret (nb.no)

Nesna

Torstein Sørensen 2004: Ord fra gamle Nesna. Nordland fylkesbibliotek. (Omtale i an.no 14.12.2004)

Mo

Tor Jacobsen 1993: Ke de skaft? Ranværingsord- og uttrykk. Arctic Books, Mo i Rana (nb.no)

Roald Knudtson 1982: Fornøyelige, rare, særegne Ranværingsdialekten. Eige forlag, Mo i Rana. (Melding i Rana Blad 1982)

Fauske

Sverre Øines 1993: Ordsamling over fauskedialekten. Rundt 1900. Skjerstad og Fauske bygdeboknemnd

Sverre Øines si ordsamling er ei av dei mest grundige

Steigen

Steigen bondekvinnelag 1988 (2016): Ord og uttrykk fra Steigen.

Tysfjord

Thorbjørn Storjord 1951: Nordlandske fiskebåter og nordlandsk fiskebruk. Terminologi frå Tysfjord. Uprenta hovudfagsavhandling, Oslo.

Ofoten

Terje Benjaminsen 2013: Ka du bala med? 2150 gamle ord og utrykk brukt i Ofoten. Licentia forlag, Bodø.

Narvik

Roger Danielsen 2005: Schnakkes – ord og uttrykk fra Narvik. Eige forlag (utdrag i Fremover 22.12.2006).

Roger Danielsen 2007: Samme – ord og uttrykk fra Narvik. Eige forlag.

Lofoten

E.G.Schyttes Ordsamling frå Lofoten (1807), trykt i Historisk-Philosophiske Samlinger. Fierde Deels første Bind. Side 120-122. Udgivne af Det Kongelige Selskab for Norges Vel. Kiøbenhavn 1813. (nb.no)

E. A. Colbans ordsamling frå Vågan (1812), trykt i  Norske ordsamlingar 1812 til Videnskabernes Selskabs Danske Ordbog. Skrifter fraa Norsk Maalførearkiv ved Sigurd Kolsrud X, Oslo 1957, side 21-24 (nb.no)

Vestvågøy

Brita Johansen, Ellinor Arnzen og Aina Pedersen (red.) 2002: De sa så, de gamle. Gamle ord og uttrykk, samlet av Buksnes og Hol Bondekvinnelag. I og II.

Bø

Jacob Laugesen Bork 1698 [1956]: Ordsamling fraa Bø i Vesteraalen. Skrifter fra Norsk Maalførearkiv ved Sigurd Kolsrud. Oslo (nb.no)

J. L. Bork si ordsamling er den eldste vi kjenner frå nord.

Vesterålen

Ove Orvik 1997: Vesterålsk ordbok. Målmann Forlag. (nb.no)

Ove Orvik 2003: Ord og dialekt i Vesterålen. Målmann Forlag 

 

TROMS

Helge Stangnes 2000: Kjøss meg på måndag - så har du heile vekka fri : gamle ord, ordtak og regler frå Senja, Sør-Troms og Midt-Troms. Nordkalott-Forlaget og Sør-Senja bygde- og historielag, (nb.no)

Skånland

Henrik og Svein Erik Sjøvoll 1987: Grovfjordlista. Ord og uttrykk frå Grovfjord og omegn (3. utg. 1990)

Harstad

Magne Heide 1998: «Gammal Trondenes-dialekt». Årbok for Harstad 1998, side 24-27. Harstad historielag. (Målføretekst frå 1881, med kommentarar)

Magne Heide 2004: «Litt om yngre Harstad-dialekt» [Sterke verb]. Årbok for Harstad 2004, side 21-23. Harstad historielag.

Magne Heide 2005: «Litt om yngre Harstad-dialekt» [Svake verb]. Årbok for Harstad 2005, side 58-59. Harstad historielag.

Magne Heide 2010: «Berre litt «læmmster» eller heilt «vemmelmaga» - dialektord for dei som berre er litt dårlig eller heilt sjuk».  Årbok for Harstad 2010, side 48-49. Harstad historielag.

Magne Heide 2012: «Frå «skjellgråe» til «gåvv» - dialektord for alt frå litt vind til virvelvind».  Årbok for Harstad 2012, side 60-61. Harstad historielag.

Salangen

Paul Oddvar Hauglid 2012: Ka du sei? Dialektord og dialektuttrykk fra Salangen m.m. Follo trykk.    (Hauglid har også skrive om dialektord og uttrykk i Årbok for Salangen 2003-2012)

Lavangen

Elling Ellingsen 2004: Ordsamling frå Lavangen med kort grammatisk oversikt (sjå Troms Folkeblad, tirsdag 30. november 2004)   (Ellingsen har også skrive om dialektord og uttrykk, og grammatikk i årboka Lavangsminne 1985-2010)

Dyrøy og Sørreisa

Arnhild Lygre 2021: «Gamle ord og uttrykk». Årbok for Dyrøy og Sørreisa. Dyrøya historielag, Sørreisa historielag.

Bardu

Eivind Steien (red.) 1996: Ord og uttrykk i Bardudialekten. Bardu historielag. (nb.no)

Målselv

Nina Fjeldet og Vidkunn Haugli: Målkråa. Nye Troms / Målselv mållag (vekespalte f.o.m. 30.5.2017 til i dag) (nb.no)

Senja

Helge Stangnes 2000: Kjøss meg på måndag - så har du heile vekka fri : gamle ord, ordtak og regler frå Senja, Sør-Troms og Midt-Troms. Nordkalott-Forlaget og Sør-Senja bygde- og historielag, (nb.no)

Trond Dragøy 2006: Nord-norske dialektord med tyding. Forlaget Halleys v/Odd Sørensen, Steinkjer. (Årbok for Senja har også trykt fleire av desse orda)

Steinar Nymo 2013: Ikkje så galle? Kolofon forlag, Oslo.

Senja er rikt representert med ordsamlingar

Tromsø

Astrid og Odd Magnus Heide Hansen 1998: E du lamme mæ? Ord og uttrykk fra Tromsø – med en liten forklaring. Akademisk fagforlag, Haugesund. (nb.no)

Astrid og Odd Magnus Heide Hansen 1999: Æ ist ikkje! Ord og uttrykk som blei brukt og til dels ennå brukes i Tromsø – med en liten forklaring. Akademisk fagforlag, Haugesund. (nb.no)

Karlsøy

Marcus Frederik Steen 1993 (1835): Ordsamling fra Carlsøe 1835. Utgitt i forbindelse med 25-årsjubileet for Universitetet i Tromsø. Institutt for språk og litteratur, Universitetet i Tromsø. (nb.no)

Nord-Troms

Lisa Vangen m.fl. 2011: Våres norsk. Ord og uttrykk fra Nord-Troms. MaloAlo.no, Manndalen.

Storfjord

Tore Figenschau 1999: Signaldalen gjennom 150 år. Utgitt av Tekst & Ceterea. «Dialektord og -uttrykk», side 188-191 (nb.no)

Lyngen

O. B. Gotaas Ordsamling frå Lyngen (1811-12), trykt i Norske ordsamlingar 1812 til Videnskabernes Selskabs Danske Ordbog. Skrifter fraa Norsk Maalførearkiv ved Sigurd Kolsrud X, Oslo 1957, side 24-28.. (nb.no)

 

FINNMARK

Lebesby

Harald Barbala 2007:  Glimt av et mangfold : mer enn 2000 nordnorske dialektord – stort sett slik vi si’r dæm. 3. rev. utg.

Vadsø

Hildur Hatlebrekke 1981: Vadsø-dialekten : med glimt fra dialektene i Kiby og Ekkerøy. Varanger mållag. (nb.no)

Vadsø mållag gav i 1981 ut eit hefte om Vadsø-dialekten

Måsøy

Anne Margrethe Lund 2006: Dialektord fra Finnmark i Norsk ordbok. I: Ultima Thule, 2006.s. 62-63

Anne Margrethe Lund 2007: «Født og tørka bak en ovn». Flere dialektord og uttrykk. I: Ultima Thule, 2007, s. 87-89

Anne Margrethe Lund 2008: Har Du tolla ferga? Årets dialektord og uttrykk. Ultima Thule, 2008, s. 83-85

Anne Margrethe Lund 2013: «Æ ista ikke» Flere dialektord og uttrykk. Ultima Thule, 2014, s. 23-25

Anne Margrethe Lund 2016: «Lokale  dialektord». Ultima Thule, 2016.s. 61-63

Vardø

Oddvar Støme 1994: Vår eigen stemme. 1994. Ordliste: s. 127-133 (Vardø, Kiberg)

Asbjørn Nilsen 2019: Dialektplakat for Vardø. I: Årbok for Vardø, 2019

  

11.10.2022©Magne Leon Heide  

VELLYKKA HAUSTSEMINAR OM DIALEKT I NORD

Troms og Finnmark mållag avvikla ei vellykka haustsamling sist i september. Rundt 30 deltakarar frå mållaga i Troms hadde funne vegen til Nordkjosbotn der Balsfjord mållag varta opp med kaffi og god mat. Det var nordnorske dialektar, og særleg nordnorske ordsamlingar, som stod på dagsordenen. Og gjennom fleire innlegg fekk deltakarane godt innsyn i ulike sider ved dialektgransking og dialektordsamlingar med eit nordnorsk perspektiv.

Det var stort oppmøte på haustsamlinga til Troms og Finnmark mållag i Balsfjord.

Nordnorske ordsamlingar

Professor emerita Tove Bull frå Universitetet i Tromsø opna haustsamlinga med eit foredrag om «Nordnorske ordsamlingar». Ho gav eit interessant historisk oversyn over ordsamlingar frå 1600-talet og fram til i dag. Dei første innsamlarane var prestar og embetsfolk, og det var gjerne det danske kanselliet sine ønske om å samle «provinsialismer» og «de rareste Ord og Talemaader», her tyder «rar» det same som «merkeleg».

Professor emerita Tove Bull fortel om nordnorske ordsamlingar

Ikkje alle prestar var språkkunnige, så ein må vere kritisk, meinte Bull. Men for henne var Knut Leem (1696-1774) ein «helt». I tillegg til å vere utdanna teolog kunne han også samisk, og ordsamlinga hans er svært påliteleg. Andre prestar som samla inn ord til København var E.G. Schytte (utg. 1813) i Lofoten, E. A. Colban i Lofoten (1812) og O.B. Gotaas (1811) i Lyngen.

Tove Bull understreka at norsk dialektologi for alvor starta med Ivar Aasen sitt innsamlingsarbeid. Det finst fleire nordnorske dialektsamlingar i Aasen-arkivet, og Aasen skreiv også ned ord og uttrykk, særleg frå reisene sine på Helgeland og i Lofoten. To andre ordsamlingar frå Aasens samtid er også viktige, prestane M.F. Steen skreiv ned ord frå Lyngen (1835) og Elias Thesen i Hadsel skreiv ned frå nordre Nordland (1861). 

I nyare tid er det også komme fleire nordnorske ordsamlingar. Bull nemnte særleg Johan Hvedings «Håløygsk ordsamling» som kom i 1968. Det lokalhistoriske skriftet Håløygminne har også mykje ordstoff, og det same gjeld Nordnorsk magasin. Frå dei siste åra trekte Bull særleg fram Eli Johanne Ellingsve si bok 1000 ord i nord (2012), Helge Stangnes si humoristisk-faglege bok Kjøss meg på måndag (2002) og den originale senja-ordsamlinga til Steinar Nymo, Ikkje så galle? (2013). Men ho understreka at det også finst ein haug med hefte og årbokstoff frå heile landsdelen.

Alle forfattarane er opptatt av å bevare, meinte Bull. Dei vil ikkje at ord skal gå i glømmeboka, dei vil ta vare på den kulturen som orda representerer, og feste denne kulturhistoria i eit kollektivt minne. Men nokre ordsamlingar er laga for å more, utan at det alltid er like morosamt, ofte baserer ukunnige forfattarar seg på misforståingar. Bull tok til orde for eit nærmare samarbeid med fagfolk, og ho viste til samarbeidet som er mellom historieinteresserte og historikarar i nord.

Barns leikespråk

Bror-Magnus S. Strand hadde berre fjorten dagar før haustseminaret disputert på ei avhandling om barns leikespråk. Han gav forsamlinga eit djupdykk inn i barns rolleleik der dei bytter til austnorsk talespråk i leiken. Han illustrerte dette med å vise korleis barn kunne bruke eit hjarteskjell som ein «sau» i leiken.  For å få dette bytet til bruker barna eit rikt register av verkemidlar. 

Strand viste korleis barna bytta ut nordnorsk ord som «æ, mæ, dæ» med austnorsk «jei, mei, dei». Og over tid blir barna meir konsekvente i bruken av austnorske former. I tillegg bruker barna også andre signal, som mørkare stemme. 

Bror-Magnus S. Strand har nett disputert om barns leikespråk

Barna bruker ikkje heile det austnorske språksystemet, dei brukar berre det dei treng for å overtyde medleikarane. Og då er det dei mest høgfrekvente orda som gjeld. Barna prøver seg også på austnorsk tonelag, men dei bruker ikkje heile systemet rett, dei beherskar t.d. ikkje samansettingstonelaget der austnorsk skil mellom to tonem. 

Strand avslutta med nokre refleksjonar over dette fenomenet. Han nemnte eksempel frå andre land der ein brukte standardspråk framfor dialekt i rolleleik. Men det er påfallande at vi bruker standardspråk i Noreg når dialektane har så høg status. Strand var ikkje bekymra for påverknaden dette hadde på dialektbruken. Etter kvart som barna blir flinkare å bruke austnorsk i rolleleik, så blir dei flinkare til å halde dette separat frå sin eigen dialekt. 

Fleire av møtedeltakarane kunne fortelje om eigne erfaringar med å prate «søring» i rolleleik. Nokre hadde også opplevd at ungar sørfrå hadde prata lokale dialektar viss dei var ofte på besøk ein annan stad i landet, og det var til og med anekdotiske forteljingar om ungar sørpå som la om til nordnorsk etter å ha sett NRK sine barneprogram frå Nord-Noreg.

Nordnorske ord lokalt og i den store verda

Ove Orvik kom til Vesterålen i 1990, og der har han arbeidd som lektor i vidaregåande skole. Han begynte tidleg å skrive ordbøker, den første var Midsundsk ordbok i (1988). Og året etter kom ei ordbok frå Fræna (no: Hustadvika), Frænsk ordbok (1989). Det var stor interesse, og den første ordboka kom straks i nytt opplag.

Ove Orvik har skrive og gitt ut fleire ordsamlingar.

Etter nokre år i Vesterålen, kom han i gang med ordinnsamling, og det endte med Vesterålsk ordbok i 1997. Den blei utselt, og eg måtte trykke nytt opplag som også blei utselt. Etterspørsel gav seg ikkje, og i 2001 gav han ut Ord og dialekt i Vesterålen, nå også med dialektprøver frå dei fem kommunane. Alt i alt reknar Orvik med å ha selt nokre tusen ordbøker til kjøparar over heile landet.

Men kva er motivasjonen for å skrive slike ordsamlingar? Orvik meinte det var samansett. På den eine sida er det litt nostalgi, orda må skrivast ned for å takast vare på. Slik skapar ein medvit om språkutviklinga. Ord går ut av bruk og nye kjem til, men dei gamle orda ligg i minnet og kan komme fram. Ordsamlingane kan også styrke den lokale identiteten, og dei kan dokumentere reiskapar og teknikkar som har vore.

I 2017 start Orvik eit prosjekt med kystspråk der han ville dokumentere ord og uttrykk knytt til kystkulturen i tre område: Vesterålen, Romsdal og Aust-Island. Det har vore utstrekt samhandling mellom desse områda både med kvalfangst, torskefiske, sildefiske og fiskeindustri. Og då har det ikkje vore unaturleg at ord og uttrykk har vandra mellom desse områda slik Orvik kunne vise med fleire eksempel.

Orvik kunne også røpe at han no heldt på med eit av dei største prosjekta sine. Han arbeider med materialet etter Hallfrid Christiansen, som i si tid prøvde å samle inn til ei nordnorsk ordbok. Orvik håpar at han i løpet av eit års tid er ferdig med dette arbeidet som kan dokumentere ordtilfanget i nord i dei første tjue åra etter krigen, slik Christiansen samla det inn i Troms og Nordland.

Kviss og kopp med balsfjord-ord

På haustsamlinga  var det også ei lita utstilling av eit tjuetals nordnorske ordbøker. Eit oversyn over tilgjengelege bøker blei også lagt ut, og det vil komme på denne sida. Det var også ein kort gjennomgang av ulike arbeid med dialektord som har vore drive i lokale mållag. Varanger mållag har gitt ut eit eige hefte om Vadsø-dialekten, Harstad og omland mållag har publisert eit par artiklar med dialektord. Senjamållaget har gitt ut ei eiga ordbok og ein senjamålsgrammatikk. Målselv mållag har hatt ei ordspalte «Målkråa» gåande kvar veke i avisa Nye Troms sidan 2017.

Balsfjord mållag har laga ein eigen balsfjord-kopp

Balsfjord mållag har i fleire år laga ein språk-kviss med lokale dialektord. Deltakarane på haustsamlinga fekk også prøve seg på dette, og alle laga fekk ei tvoga (kopptua) med dialektord som premie.  I tillegg presenterte Balsfjord mållag ein heilt ny dialekt-kopp som laget hadde fått produsert. Her hadde dei lagt vinn på å få fram lokale dialektord.

Helsing frå Noregs Mållag

Fungerande leiar i Noregs Mållag, Synnøve Marie Sætre, var også til stades på haustsamlinga, og ho fortalte om aktuelle saker som organisasjonen arbeider med. 

Det var ei fornøgd forsamling som roste Balsfjord mållag og Troms og Finnmark mållag for ei vel gjennomført haustsamling.